Μάσκες

Η ανάγκη για μεταμφίεση υπήρξε πάντοτε έντονη και εκδηλωνόταν σε διάφορες εκφάνσεις της καθημερινότητας του ανθρώπου, ανεξαρτήτως των θρησκευτικών ή πολιτισμικών δεδομένων της κάθε εποχής. Μέσο πραγμάτωσης αυτής της διάθεσης είναι οι μάσκες. Οι μάσκες χρησιμοποιήθηκαν στις τελετές και γιορτές όλων σχεδόν των αρχαίων πολιτισμών, συνδυάζοντας συχνά χαρακτηριστικά ανθρώπων και ζώων. Έτσι, συμβολίζονταν η ένωση του ανθρώπινου είδους με όλα τα έμβια όντα του πλανήτη. Αποτελούσαν διαβατήρια για φανταστικούς κόσμους. Ήταν μέσο ερμηνείας της ιστορίας και των ανεξήγητων φυσικών φαινομένων. Ο χρήστης τους βίωνε την εναλλαγή ταυτοτήτων, την υπέρβαση των γήϊνων περιορισμών, ένιωθε προστασία και ανανέωση. Οι χορευτές, που τις φορούσαν, μεταμορφώνονταν σε πνεύματα ή κυριεύονταν από τα πνεύματα που ''κατοικούσαν'' σ' αυτές, γεφυρώνοντας τον αληθινό με τον πνευματικό κόσμο. Κατασκευασμένες από ξύλο, ύφασμα, δέρμα, ψημένο πηλό, χαλκό, χρυσό, φλοιούς δέντρων, χαρτί, κόκαλα, φτερά, φύλλα, γυαλί, οι μάσκες κάλυπταν το πρόσωπο ή όλο το κεφάλι. Μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις υπήρχε ολόκληρη τελετουργία για την κατασκευή τους, όπως στις μάσκες iroquois. Λαξεύονταν σε ξύλο από ζωντανό δέντρο, το οποίο με τη σειρά του έπρεπε να ερωτηθεί, για να δώσει την άδεια του, εφόσον του είχε προσφερθεί καπνός ως δώρο. Στη συνέχεια ο κατασκευαστής της μάσκας έπρεπε να πιει από τους χυμούς του για να αδελφοποιηθεί με το πνεύμα του δέντρου και να αφήσει τον κορμό του κομμένο για μία μέρα προκειμένου το πνεύμα να βρει άλλη κατοικία.
Οι λαοί πίστευαν ότι οι μάσκες συγκεντρώνουν τεράστιες δυνάμεις. Γι' αυτό και η χρήση τους επεκτάθηκε και σε άλλους τομείς της ζωής τους. Ταφικές μάσκες, για παράδειγμα, τοποθετούνταν συχνά στο πρόσωπο των νεκρών στην αρχαία Αίγυπτο, στη Ρώμη, στην Κίνα, στο Μεξικό και στη φυλή των Χόπι (ιθαγενείς της Βορ. Αμερικής), είτε για να προστατεύουν τον θανόντα από τα κακά πνεύματα, είτε για να οδηγήσουν το πνεύμα του νεκρού πίσω στο σώμα του σε μια επόμενη ζωή. Στην Ανατ. Ασία τις φορούσαν για να θεραπεύσουν όσους έπασχαν από ιλαρά ή χολέρα. Οι ιθαγενείς της Βορ. Αμερικής χρησιμοποιούσαν πολεμικές μάσκες για να κρύψουν από τον εχθρό τα συναισθήματα τους κατά τη διάρκεια της μάχης. Οι μογγολικοί χοροί με τις μάσκες, γνωστοί και ως τσαμ, καλωσόριζαν τον ερχομό της νέας χρονιάς με σκοπό να καταστρέψουν τα κακά πνεύματα του προηγούμενου έτους. Στη Βενετία μασκοφορεμένες εταίρες συμμετείχαν σε έκλυτα παιχνίδια, κρυμμένες πίσω από την ανωνυμία που τους παρείχε η μάσκα τους. Η ηθική διαφθορά προκάλεσε την θέσπιση διατάγματος το 1268, σύμφωνα με το οποίο οι μάσκες επιτρέπονταν από τις 5/12 εώς τις 16/12 κάθε χρόνου. Έτσι, γεννήθηκε το Καρναβάλι της Βενετίας.
Οι μάσκες έπαιξαν σπουδαίο ρόλο και στην τέχνη. Το αρχαιοελληνικό δράμα είχε τις ρίζες του σε διονυσιακές τελετές με μάσκες προσωπεία. Η ύπαρξη της μάσκας ήταν μια πρόκληση για τους ηθοποιούς να υποδυθούν τους χαρακτήρες χρησιμοποιώντας τον τόνο και την χροιά της φωνής τους, αλλά και τη γλώσσα του σώματος τους καθώς δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την εκφραστικότητα του προσώπου τους. Σε μεσαιωνικά έργα οι μάσκες είχαν τη μορφή δράκων, τεράτων, αλληγορικών χαρακτήρων και απεικονιστικών εκδοχών της μορφής του διαβόλου. Στην αναγέννηση, διαδεδομένες ήταν οι μισές μάσκες (κάλυπταν τα μάτια και τη μύτη) , που χρησιμοποιήθηκαν στην commedia dell' arte μετά το1600. Στην Ιαπωνία οι πιο γνωστές μάσκες ήταν αυτές στις παραστάσεις του θεάτρου Νο. Κύριο χαρακτηριστικό τους οι διακριτικές εκφράσεις. Ο χορευτής που λάμβανε μέρος σε δραματικές αναπαραστάσεις στην Ιαπωνία αποκαλούνταν <<σάμπα>> και η μάσκα του είχε εξογκώματα στο μέτωπο και στα μάγουλα. Οι μάσκες στην κινέζικη όπερα άρχισαν να χρησιμοποιούνται πριν από το 1300, αν και σήμερα είναι πλέον ζωγραφιές πάνω στο πρόσωπο των ηθοποιών. Στις μέρες μας η μάσκα αποτέλεσε έμπνευση και μοτίβο σε πολλές κινηματογραφικές ταινίες.
Αποτιμώντας, λοιπόν, τη σημασία της μάσκας διαπιστώνουμε πόσο διαρκής και ουσιώδης, σε κάποιες των περιπτώσεων, υπήρξε η χρήση-προσφορά της στην ζωή των ανθρώπων και στην εξέλιξη των πολιτισμών τους ανά τους αιώνες. Τι κι αν σήμερα, στην εποχή της απομόνωσης και ''αυτοπροσωπολαγνείας'', η μάσκα έγινε το όπλο των διπρόσωπων, οι οποίοι, σαν τις εταίρες στη Βενετία, κρύβονται πίσω τους για να κρύψουν τη μηδαμινότητα της ψυχής τους. Άλλωστε, όπως έγραψε και ο Όσκαρ Ουάιλντ:<<Οι άνθρωποι είναι λιγότερο ο εαυτός τους όταν μιλούν αυτοπροσώπως. Δώστε τους μια μάσκα και θα πουν την αλήθεια>>.

Σημ: Ο πίνακας είναι η ''Παλλάς Αθηνά'' του Γκούσταφ Κλίμτ (1898)